Mowa stanowi najdoskonalszy sposób porozumiewania się ludzi ze sobą. Jest bardzo ważnym czynnikiem kształtującym osobowość ludzką. Odgrywa istotną rolę w kontaktach społecznych, jest nierozerwalnie związana z psychiką człowieka, jego rozwojem, oraz myśleniem. Człowiek nabywa tej umiejętności w ciągu całego swojego życia w kontaktach z ludźmi. Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka jest podstawą w kształtowaniu i rozwoju jego osobowości. Mowa stanowi podstawę procesów rozwojowych dziecka, wiążę się z myśleniem i działaniem. Dzięki rozumieniu dziecko poznaje otaczający je świat, a dzięki umiejętności mówienia potrafi wyrazić swoje spostrzeżenia, pragnienia, uczucia, oraz własne przeżycia. Kształtowanie się mowy ma ścisły związek z jego rozwojem społeczno-emocjonalnym. Częste kontakty werbalne z otoczeniem bogacą słownictwo, uczą prawidłowych zasad gramatycznych, właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem wypowiedzi.

Człowiek uczy się komunikowania poprzez obcowanie w środowisku społecznym.

Nauka wymowy poprawnej trwa do około 6 – go roku życia. Dopiero po tym okresie dziecko ma rozwiniętą mowę (dopuszcza się 6 miesięczne odchylenie od normy), może swobodnie konwersować i komunikować się z innymi.
Dla wielu dzieci rozpoczynających naukę szkolną zaburzenia mowy stanowią poważną przeszkodę w funkcjonowaniu w roli ucznia i kolegi. Dzieci takie nie są w stanie sprostać społecznym, motywacyjnym, emocjonalnym, poznawczym i werbalnym wymaganiom, które stawia przed nimi szkoła. Dzieci z zaburzeniami mowy częściej osiągają niskie wyniki w nauce, przejawiają zaburzenia w społecznym zachowaniu popadając w konflikty z rówieśnikami, lub izolując się od nich. Wady wymowy mogą również w życiu dorosłym ograniczać człowieka, bowiem utrudniają wybór wymarzonego zawodu.

Zaburzenia mowy objawiają się w sposób różnorodny. Dotyczyć mogą tylko artykulacji niektórych głosek, lub całkowitej niemożności mówienia. Częste kontakty werbalne z otoczeniem bogacą słownictwo, uczą prawidłowych zasad gramatycznych, właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem wypowiedzi.

Wyróżnia się następujące etapy w rozwoju mowy:

Etap przygotowawczy

W okresie od 3 do 9 miesiąca życia płodowego wykształcają się narządy mowne (tj. zarówno organy nadawcze jak i odbiorcze), oraz rozpoczyna się ich funkcjonowanie. Pierwszymi zjawiskami, które płód odbiera i rejestruje w swej pamięci są zjawiska rytmiczne. Czteromiesięczny płód odczuwa rytm kolebania w czasie chodu matki, a siedmiomiesięczny bicie serca matki – już słuchowo. Około 4 – 5 miesiąc płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne. Dziecko już w życiu płodowym rejestruje głos matki, dlatego też głos ten jest mu bardziej bliższy niż słyszany później głos ojca.

Sześciomiesięczny płód ssie już palec. Krzyk po urodzeniu, jak również ssanie jest kontynuacją umiejętności wcześniej nabytych (Kaczmarek 1988, 65 – 66).

Okres melodii

Na początku okres ten charakteryzuje się krzykiem, bądź płaczem, okrzykami naturalnymi, głoskami artykulacyjnymi, którym towarzyszą gesty wskazujące, tworami onomatopeicznymi. Krzyk wraz z płaczem stanowi formę sygnalizowania odczuć: zimna, bólu czy głodu. To jest właśnie pierwsze komunikowanie się, a zarazem ćwiczenia narządu oddechowego (Kaczmarek 1988).

W 2 – 3 miesiącu życia pojawia się taki rodzaj zachowań przedwerbalnych jak głużenie, gruchanie. Zachowanie to jest jednakowe we wszystkich językach, oraz występuje u dzieci głuchych. Głużenie charakteryzuje się wydawaniem przez niemowlę różnych dźwięków, w tym samogłosek, spółgłosek, grup spółgłoskowych, oraz nieskoordynowanymi ruchami ciała i kończyn. Gruchanie występuje, gdy dziecko jest zadowolone i odprężone (Ligęza 2003).

W 6 miesiącu życia dziecko przechodzi w kolejna fazę zwana gaworzeniem, które jest odruchem warunkowym i charakteryzuje się zamierzonym wydawaniem i powtarzaniem dźwięków (echolalia). Na początku pojawiają się pierwsze sylaby (ma, ta, ba, później: ma-ma, ta-ta, ba-ba), które dziecko powtarza nie przypisując jednak konkretnego znaczenia. Z końcem pierwszego roku życia dziecko wypowiada pierwsze słowa (mama, tata, baba).

Okres wyrazu

Okres wyrazu trwa od 1 do 2 roku życia. Postęp w rozwoju mowy wynika z poszerzania kręgu doświadczeń dziecka. Dzięki wzrastającej sprawności motorycznej dziecko samo organizuje sobie coraz bogatsze sytuacje, natrafia i poznaje nowe rzeczy i zjawiska, a wszystko trzeba jakoś określić i nazwać.

W wieku 18 miesięcy dziecko włada przeciętnie około 50 słowami, które umie powiedzieć, oraz posiada około 100 słów, które rozumie. W tym wieku u wielu dzieci obserwuje się zjawisko tzw. eksplozja nazywania. W omawianym okresie dziecko używa już właściwie wszystkich samogłosek poza nosowymi. Ze spółgłosek wymawia: dwuwargowe twarde i miękkie, wargowo-zębowe twarde i miękkie, przedniojęzykowo – zębowe (t, d, n), środkowojęzykowe (ś, ź, ć, ʒ́ , k’, g’, ń), tylnojęzykowe (k, g, x). Inne głoski zastępuje innymi łatwiejszymi, a grupy spółgłoskowe upraszcza. W tym wieku charakterystyczne jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki wyrazu.

Okres zdania

Okres zdania trwa od 2 – go do 3 – go roku życia. W okresie gwałtownie wzbogaca się zasób słownictwa dziecka , oraz wyłaniają się poszczególne kategorie gramatyczne. W dalszym ciągu mowa rozwija się i udoskonala. Dziecko w tym czasie powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe. Pod koniec tego okresu mogą pojawić się już spółgłoski jak: s, z, c, ʒ. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, ale dziecko już wie, jak dana głoska powinna brzmieć, chociaż nie potrafi jej wypowiedzieć. Pojawią się zdania dwu, trzy wyrazowe oznajmujące, rozkazujące, pytające, wykrzyknikowe. Najczęściej dziecko używa rzeczowników – nazw konkretnych przedmiotów. Dwulatki używają kilkunastu przymiotników, pojawiają się spójniki, czasowniki natomiast jako nazwy czynności używa najczęściej w formie bezokolicznika. Okres ten jest przełomowy w rozwoju mowy, ponieważ dziecko przyswaja sobie podstawy systemu leksykalnego, fonetycznego, morfologicznego języka, jakim mówią osoby z otoczenia. Z czasem zasób słownictwa wzbogaca się, dziecko coraz doskonalej stosuje odpowiednie formy gramatyczne, oraz lepiej odtwarza brzmienie wyrazów. Słuch fonematyczny jest na tyle wyrobiony, że dziecko wie jak dana głoska powinna brzmieć, choć samo nie potrafi jej wypowiedzieć (Demelowa1978, 23).

Okres swoistej mowy dziecięcej

Okres swoistej mowy dziecięcej trwa od 3 – go do 7 roku życia. Kończy się on wraz z opanowaniem przez dziecko poprawnej wymowy. Jest to okres urokliwych rozmów pełnych uproszczeń, przestawień niespodziewanych połączeń. Powstają całkiem nowe wyrazy, czasem charakterystyczne tylko dla danego dziecka są to tak zwane neologizmy (Demelowa1979, 23).

Dziecko potrafi swobodnie prowadzić rozmowy, kształtuje drogą analogii, kontaminacji, pojawiają się przestawki, oraz liczne twory językowe. Szczególne nasilenie tej czynności stwierdzamy w pierwszej fazie okresu, w dalszych następuje stałe jej osłabienie.

Pod koniec 4 roku życia pojawia się głoska r która była dotąd zastępowana przez i̯ lub l. Zdarza się, że dziecko używa ich w nadmiarze, na przykład: gdy opanuje ǯ, č, mówi ǯupa ‘zupa’. Nazywa się to hiperpoprawnością.

Zdania budowane przez czterolatka są coraz bardziej złożone, podobnie jak jego myśli i zabawy. Nadal popełnia on błędy gramatyczne, lecz są to w gruncie rzeczy „inteligentne błędy”, świadczące o tym, że częściowo przyswoił sobie zasady rządzące ojczystym językiem i potrafi je stosować. Około 5 roku życia dziecko będzie mówiło niemal tak dobrze jak człowiek dorosły. Oczekuje się w tym czasie w pełni ukształtowanego systemu fonetyczno-fonologicznego, oraz analnego wzrostu kompetencji komunikacyjnej. Oczywiście zasób jego słownictwa będzie się powiększał przez całe życie.

Opracowała: Barbara Czernicka

Bibliografia:

1. Demel G. (1978). Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. Warszawa: WSiP.
2. Demelowa G. (1979). Elementy Logopedii. Warszawa: WSiP.
3. Kaczmarek L. (1988). Nasze dziecko uczy się mowy. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie.
4. Ligęza M. (2003). Podstawy rozwoju języka i mowy dzieci [w:] Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Opole: Uniwersytet Opolski.