W życiu małego dziecka szczególną rolę przypisuje się jego umiejętnościom poznawania otaczającego świata, rozumienia go, dostrzegania związków w nim zachodzących i współdziałania. Wielu osobom przychodzi z trudnością nawiązanie i utrzymanie pozytywnych kontaktów z innymi ludźmi, włączenie się do grupy, wykazywanie zrozumienia, wycofanie się i konstruktywne radzenie sobie z problemami i konfliktami. Wszystkie te elementy są niezbędne, by sprostać wymaganiom, jakie przed dziećmi stawia świat. O tym, że wielu z nich nie radzi sobie z tymi wymaganiami nikogo nie trzeba przekonywać. Często wystepują u dzieci zachowania, które niepokoją nauczycieli i rodziców. Obserwowane zaburzenia w funkcjonowaniu tych dzieci mogą się ujawniać w relacjach z rówieśnikami, dorosłymi, z zadaniami oraz w relacjach z samym sobą. Rodzice potwierdzają taki stan rzeczy wskazując na bezradność, jaka temu zjawisku towarzyszy. Ignorowanie pierwszych problemów dziecka może w przyszłości doprowadzić do poważnych trudności wychowawczych, aż do nieprzystosowania społecznego włącznie. Jedną z form pomocy dzieciom przejawiającym tego typu trudności są grupy socjoterapeutyczne, gdzie podkreślana jest wartość terapii grupowej jako sprawdzonego i skutecznego sposobu przywracania normalnych stosunków dziecka z otoczeniem. Badania dowodzą, że uczestniczenie w działaniach grupy (a nie spotkaniach indywidualnych) rozwija u dzieci zdolność radzenia sobie z problemami emocjonalnymi, związanymi z zachowaniem, kontaktami społecznymi, zdrowiem psychicznym oraz problemami dotyczącymi procesu rozwojowego. Wskazane jest również, by grupy terapeutyczne tworzyły dzieci o różniących się od siebie osobowościach i zachowaniach. Najlepsze efekty, bowiem przynosi praca w zrównoważonym składzie, których członkowie zachowują się w sposób różnorodny. Taka różnorodność przyczynia się do powstawania w grupie żywych interakcji.

Wychodząc naprzeciw tym założeniom opracowałam Program socjoterapeutyczny dla dzieci przejawiających trudności wychowawcze.

Adresatami mojego programu są dzieci, u których zaobserwowano stałe i wyraźne zachowania społeczne nie do przyjęcia dla innych oraz uciążliwe dla siebie.

Socjoterapia, jako metoda pracy w grupie, zakłada realizację trzech podstawowych celów, które wzajemnie będą się przeplatać podczas prowadzonych zajęć.

Są to cele terapeutyczne, cele edukacyjne i cele rozwojowe.

Cele terapeutyczne – rozumiane jako tworzenie możliwości odreagowywania emocji i napięć powstających na skutek wzrastania w urazowym otoczeniu, a także na skutek niepowodzeń szkolnych i społecznych oraz uzyskanie korekcyjnych doświadczeń emocjonalnych pozwalających na zmianę wzorców zachowań i zmianę sądów poznawczych w trakcie uczestnictwa w zajęciach. Zatem do głównych celów terapeutycznych należy:

• stworzenie okazji do odreagowania napięć emocjonalnych;
• budowanie pozytywnego obrazu siebie;
• zwiększenie poczucia własnej wartości;
• zaspokojenie potrzeby bycie ważnym.

Cele edukacyjne – pozwolą zdobyć dzieciom wiedzę o problemach będących podstawowymi i aktualnymi dla grupy i obejmować będą:

• wzajemne poznanie się, integracja grupy;
• wytworzenie atmosfery bezpieczeństwa, zaufania i wsparcia;
• ustalenie reguł i norm grupowych;
• nabywanie umiejętności wyrażania uczuć;
• rozpoznawanie emocji u siebie i innych;
• rozwijanie umiejętności udzielania informacji zwrotnych;
• uświadomienie sobie, że uczucia mogą się zmieniać;
• ćwiczenie umiejętności koniecznych do wzięcia odpowiedzialności za swoje zachowanie w kontaktach z innymi i do panowania nad tymi zachowaniami;
• ćwiczenie umiejętności radzenia sobie z napięciem;
• pokonywanie lęku przed wystąpieniem publicznym;
• uczenie zachowań, które ułatwiają porozumiewanie się;
• świadome i wolne od agresji radzenie sobie z konfliktami;
• wypracowywanie sposobów na radzenie sobie z konfliktami;
• rozwój ekspresji ruchowej.

Cele rozwojowe – oznaczają one nabywanie podczas zajęć umiejętności społecznych przydatnych w radzeniu sobie z posiadanymi problemami, które służyć będą jego rozwojowi społecznemu i osobistemu i będzie to:

• rozpoznawanie emocji u siebie i innych;
• poznanie własnej podatności na wpływy innych osób;
• rozwijanie koncentracji uwagi;
• rozwijanie twórczego myślenia;
• zgodne działanie w zespole i współdziałanie z innymi;
• tworzenie wspólnych prac;
• analiza ćwiczonych umiejętności;
• rozbudzanie gotowości do swobodnego wypowiadania się;
• odczuwanie radości z wykonanego zadania.

W socjoterapii wykorzystuje się różne metody pracy z grupą. Podstawą ich jest praca w kręgu i rundki jako technika dzielenia się swoimi doświadczeniami. Siedzenie w kręgu umożliwia wszystkim uczestnikom bezpośredni kontakt wzrokowy, sprzyja nawiązywaniu kontaktu emocjonalnego, wyrównuje pozycje społeczne i zmniejsza dystans, zwłaszcza między dorosłym prowadzącym, a dziećmi.

Krąg jest stałym elementem zajęć socjoterapeutycznych na ich początku i końcu.

Rundka zaś jako technika pomagająca zwerbalizować swoje odczucia wykorzystywana jest zwykle w podsumowaniu ćwiczeń i polegać może na kończeniu rozpoczętego zdania czy udzielaniu odpowiedzi na postawione pytanie. Rundka oznacza, ze każdy ma prawo (nie obowiązek) wypowiedzieć się, gdy inni słuchają i nie komentują wypowiedzi. Zasada ta dotyczy również prowadzącego.

Burza mózgów jako kolejna technika stosowana w pracy z grupą, aktywizuje ją do działania i wyzwala potencjał twórczy. Służy generowaniu niczym nie skrępowanych pomysłów na rozwiązywanie określonego problemu. Polega na rejestrowaniu przez nauczyciela wszystkich pomysłów bez ich oceny. Propozycje płynące od grupy mogą więc być realne i nierealne, czasem wręcz absurdalne. Nie decyduje bowiem ich jakość, lecz ilość wygenerowana w najkrótszym czasie. Z utworzonej w ten sposób listy grupa może wybrać pomysł najbardziej skuteczny lub najciekawszy czy oryginalny. Technika ta daje szansę wypowiedzenia się każdemu, nawiązania i utrzymania kontaktu oraz zaangażowania się.

Rysunki i prace plastyczne są bardzo ważną formą wypowiedzi dla dzieci mających problem z werbalizacją. W twórczości plastycznej dziecko przekazuje swoją wiedzę o świecie i swój stosunek emocjonalny do jego elementów, pokazuje co widzi, co czuje, jak myśli. W rysunkach i innych wytworach plastycznych uczestnicy socjoterapii, mając zapewnioną swobodę, mogą wyrazić siebie, swoje uczucia i przeżycia, rzutować swoje urazy i konflikty na tworzywo plastyczne, uwalniać się od napięć psychicznych. Wspólne rysowanie umożliwia także przeżycie sukcesu. Wykonanie pracy plastycznej, jej omówienie, potem prezentacja to okazja do przeżycia satysfakcji, dumy i zadowolenia.

Śpiew i muzykowanie to forma, dzięki której dzieci chętnie wyrażają swoje uczucia. Piosenki są dobierane pod kątem podejmowanej tematyki. Wykorzystane również zostaną przedmioty wydające różnorodne dźwięki. Znaczenie muzyki dla człowieka jest nieocenione. Często spełnia ona funkcje terapeutyczną. Do jej zalet należy:

• ujawnianie i rozładowanie zablokowanych emocji i napięć;
• osiąganie integracji w grupie, poprawa komunikacji;
• nauka odpoczynku i relaksacji;
• usprawnienie funkcji percepcyjno – motorycznych;
• uwrażliwienie na muzykę i przyrodę;
• poprawianie kondycji psychofizycznej, wzrostu pozytywnego nastawienia do życia i sił witalnych.

Inscenizacje, odgrywanie scenek to technika korekcyjna i ucząca nawiązująca do psychodramy. Polega na odegraniu jakiegoś zdarzenia według gotowego scenariusza lub scenariusza przygotowanego przez grupę. Tematem inscenizacji są rzeczywiste problemy członków grupy. Odgrywanie scenek umożliwia wczucie się w sytuację innej osoby i jej zrozumienie, poruszenie ważnego problemu, odreagowanie emocjonalne ze zwrotną informacją od członków grupy.

Podstawową formą pracy socjoterapeutycznej jest zabawa, będąca jednocześnie główną aktywnością dziecka w wieku przedszkolnym. Zabawą określa się „każdą czynność swobodnie i samorzutnie wykonywaną tylko dla pozytywnego zadowolenia, jakie daje jej dokonanie”. Terapeutyczna rola zabawy polega na tym, iż podejmując działalność zabawową uwalniamy się na ten czas od codziennych zdarzeń życiowych, od surowych wymagań stawianych nam przez otoczenie lub przez samych siebie, od podejmowania ważnych decyzji. Zabawa pozwala na doświadczanie humoru, nieskrępowanej radości, przyjemności z bycia razem bez zobowiązań, na doświadczanie swobodnej ekspresji, odprężenia psychicznego i fizycznego.

Program ten powstał z potrzeby niesienia pomocy dzieciom bardzo energicznym, nadpobudliwym, z przejawami agresji w zachowaniu, niestabilnym emocjonalnie, sprawiającym kłopoty sobie i innym w domu, w przedszkolu i poza nim, ale także dla tych, którym, na co dzień brakuje odwagi, by pewnie kroczyć w trudnej rzeczywistości.

Zajęcia socjoterapeutyczne odbywają się w czasie pobytu dziecka w przedszkolu.

Bożena Baran