Głoska r jest głoską dźwięczną, ustną, przedniojęzykowo-dziąsłową, półotwartą, drżącą, twardą, jest to trudny dźwięk pod względem artykulacyjnym głównie ze względu na występującą w jej artykulacji wibrację czubka języka, która wymaga jego elastyczności, oraz szybkości i precyzji ruchów.
Artykulacja r polega na szybkich i delikatnych uderzeniach czubka języka o wałek dziąsłowy (za górnymi zębami). Przy tworzeniu tej głoski język jest szeroki, jego boki dotykają zębów trzonowych przyjmując pewną stałą pozycję. Przednia część języka jest ruchliwa i elastyczna. Wargi są przy tym lekko otwarte, podniebienie miękkie jest uniesione i zamyka drogę do jamy nosowej.
W zasobie dźwiękowym dziecka głoska r pojawia się najpóźniej, czasem dopiero między 3 – 5 rokiem życia. Do tego czasu dziecko może tę głoskę opuszczać (niekiedy wydłużając artykulację sąsiedniej głoski) lub zastępować innymi głoskami o zbliżonej, ale za to łatwiejszej artykulacji.
Etapy rozwoju głoski r w warunkach normalnie kształtującej się mowy dziecka przebiega następująco: Ø (brak głoski), następnie jest i̯ , które przekształca się w l, na końcu powstaje głoska r. Jednak nie muszą występować te wszystkie stadia w rozwoju mowy dziecka, a przejścia między nimi są płynne.
Przyczyn wadliwej artykulacji jest wiele. Bezpośrednią przyczyną rotacyzmu jest niedostateczna sprawność ruchowa czubka języka, który wskutek tego nie wykonuje drobnych subtelnych ruchów wibracyjnych koniecznych do wytworzenia prawidłowego r. Również istotne znaczenie ma nieprawidłowa budowa anatomiczna języka np: jest zbyt duży i gruby, brak jest pionizacji języka, napięcie mięśniowe języka jest wzmożone lub osłabione. Inna przyczyną jest krótkie wędzidełko podjęzykowe.
Ponadto rotacyzm może być spowodowany obniżonym poziomem słuchu, słabą zdolnością koncentracji uwagi na dźwiękach mowy, opóźnionym rozwojem ruchowym i umysłowym, oraz oddziaływaniem nieprawidłowego wzoru wymowy osób z otoczenia.
Istotną przyczyną rotacyzmu bywa również zaburzenie słuchu mownego na który składa się słuch fonemowy i słuch fonetyczny, również występujące anomalie podniebienia twardego (podniebienie zbyt mocno wysklepione tzw. gotyckie), czy też wady zgryzu, zwłaszcza zgryz otwarty stanowią o niemożności prawidłowego artykułowania głoski r. W wielu przypadkach również zbyt wczesne próby realizacji tej głoski, czy też brak autokontroli słuchowej powoduje nieprawidłowa artykulację głoski
Nieprawidłowe realizacje fonemu r należą do jednych z najczęściej spotykanych u dzieci wad artykulacyjnych. Wady te określane są jako rotacyzm lub reranie. Jest to jedna z częstszych wad występujących u dzieci, a także dorosłych.
Z punktu widzenia objawów określa się trzy postaci rotacyzmu:
- Pararotacyzm – zastępowanie głoskir innymi głoskami, które są prawidłową realizacją innych fonemów najczęściej i̯, u̯̦, l
- Mogirotacyzm – opuszczanie głoski r
- Rotacyzm właściwy - deformacja głoski r
Jeżeli rodzic zauważy nieprawidłowe artykułowanie głoski r powinien skontaktować się ze specjalistą – logopedą, który zdiagnozuje wadę i poprowadzi terapię logopedyczną.
Opracowała: Barbara Czernicka - neurologopeda
Bibliografia:
- Demel G. (1978). Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. Warszawa: WSiP.
- Kaczmarek L. (1988). Nasze dziecko uczy się mowy. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie.
- Kania J.T. (1982). Szkice logopedyczne. Warszawa: WSiP.
- Rodak H. (1992). Terapia dziecka z wadą wymowy. Warszawa: Wydawnictwo Polskiej Fundacji Zaburzeń Mowy.
- Skorek E.M. (2001). Oblicza wad wymowy. Warszawa: Wydawnictwo Żak.